Uren snuffelden Herman en Annelies van Rens uit Beek in gemeentelijke archieven. Twee jaar lang doken ze in documenten uit de oorlogsjaren om het verloop van de Jodenvervolging in Limburg in kaart te brengen. „Het is een missie, een heilige drang om alles boven water te krijgen. De samenleving kan het zich niet veroorloven de Holocaust te vergeten."
Heilige missie: Holocaust in kaart brengen
|
| Limburg | Heerlen, Hoensbroek, Treebeek, Brunssum, Amstenrade | Kerkrade Eygels-hoven | Sittard, Limbricht, Greven- bicht | Geleen Beek | Maastricht, Amby, Heer |
| Aantal inwoners in 1940 | 619.775 | 84.223 | 42.373 | 20.961 | 22.937 | 77.557 |
| Joden | 1542 | 163 | 57 | 160 | 77 | 544 |
| Arrestaties zonder verzet | Circa 47% | 43 (26%) | 41(72%) | 120(75%) | 40 (52%) | 266(49%) |
| Slachtoffers | 851 (55%) | 66 (60%) | 34 (60%) | 125(78%) | 43 (56%) | 274(50%) |
| Aantal onderduikers per 1000 inwoners | 3,2 | 8,8 | 1,4 | 2,0 | 4,0 | 4,6 |
Onbegrijpelijk. Een ander woord hebben Herman en Annelies van Rens er niet voor dat er nauwelijks iets bekend is over de Jodenvervolging in Limburg. Zelfs de meest basale gegevens, bijvoorbeeld om hoeveel mensen het ging, ontbreken.
Tot het Beekse echtpaar gaat speuren in de archieven van de 108 gemeenten die Limburg rijk was tijdens de Tweede Wereldoorlog. Samen hebben ze zo'n vijftig uur per week besteed aanhet bestuderen van oude papieren.Veel van de puzzelstukjes zijn op hun plek gevallen, al ontdekt het tweetal nog regelmatig nieuwigheden.
„Op lokaal niveau is al volop goed onderzoek gedaan naar de Holocaust",vertelt Herman van Rens. „Bijvoorbeeld in Roermond, Heerlen en Gennep. Zelf heb ik eerder in Beek ook al gegevens verzameld, maar het totaalplaatje voor heel Limburg is niet bekend.
Als je praat met historici dan is iedereen benieuwd naar de resultaten. Het is eigenlijk vreemd dat niet eerderop provinciale schaal onderzoek is gedaan."
De honger naar informatie kan het stel nu stillen. Er wordt hard gewerkt aan een boek. „We proberen het af te hebben op 8 april 2013", legt hij uit. „Dat is de datum waarop het precies zeventig jaar geleden is dat Limburg officieel Judenrein werd verklaard door de Duitsers."
Van Rens is al sinds zijn twintigste intensief bezig met de Holocaust. Niet omdat hij zelf van joodse afkomst is of joden in zijn kennissenkring heeft, maar puur uit belangstelling. „Toen ik in 1966 een studie moest kiezen, heb ik lang getwijfeld tussen medicijnen en geschiedenis. Uiteindelijk ben ik huisarts geworden in Beek." Desondanks hield hij in het achterhoofd dat hij ooit nog zou starten met een studie geschiedenis."
Zijn vrouw lacht: „Hij was een tikkeltje jaloers toen onze jongste zoon geschiedenis ging studeren. Het zit in de familie." Uiteindelijk maakte VanRens zijn droom waar en behaalde in 2009 de master 'Holocaust en Genocidestudies'. Echtgenote Annelies werd al gauw aangestoken met het 'virus' en helpt nu volop mee met onderzoeken.
Tal van interessante ontdekkingenhebben de twee gedaan. Om maar met het meest basale, zoals Van Rens het noemt, te beginnen: er is nu bekend dat er in juni 1942 in Limburg 1498 joden woonden. Tijdens de oorlog zijn 851 van hen (57 procent) vermoord.
„De geschiedenis van de Holocaust in Limburg is vanzelfsprekend grotendeels dezelfde als die in de rest van Nederland, maar we hebben ook opmerkelijke verschillen blootgelegd", doet de historicus uit de doeken. Het merendeel van de joodse bevolking is tijdens drie grote acties uit Limburg weggevoerd. De eerste vond plaats op 25 augustus 1942. Zeshonderd joden uit de hele provincie, allemaal jonger dan zestig jaar, kregen een oproep zich te melden in de school aan de P.P. Willemsstraat in Maastricht voor 'arbeidsverruiming in het oosten'.
„Het is een gigantische operatie geweest", zegt Van Rens. „De mensen dachten echt dat het om arbeidsinzet ging. Doordat opa thuis mocht blijven en er een 'keuring' plaatsvond, lieten zij zich misleiden. Vrij gemakkelijk werden vrijstellingen verleend. Was één familielid ziek, dan mocht het hele gezinblijven. Dat maakte het verhaal geloofwaardig.
Pas later kregen veel joden in de gaten hoe de vork in de steel zat en doken onder. Veel artsen hebben een heldhaftige rol gespeeld. Zij gaven valse verklaringen af en namen kerngezonde mensen op in het ziekenhuis. Dat in tegenstelling tot menige burgemeester en de politie, die alle opdrachten keurig uitvoerden." Uiteindelijk worden 290 joden weggevoerd. Van Rens is nu druk doende om de gemeente Maastricht ervan te overtuigen in elk geval het poortje van de school aan de P.P.Willemsstraat, die op de nominatie staat voor sloop, te behouden. „Er moet een plaquette komen, zodat hetgeen hier gebeurd is niet vergeten wordt."
Bij een tweede actie, op 10 en 11 november 1942, worden 125 mensen uit hun huizen gehaald. Opnieuw onder het mom van werkverschaffing. Op 8 april 1943 worden alle 'resterende' joden, op diegenen na die waren getrouwd met een niet-jood, gedwongen om te verhuizen naar het concentratiekamp Vught. Dat zouden vijfhonderd vooral ouderen moeten zijn, uiteindelijk gaan er 230.
„Nog lieten mensen zich misleiden", legt Van Rens uit. „Ze zagen dat de jongeren naar Westerbork gingen. Vught was in hun ogen toch iets anders."
Hij heeft achterhaald dat veel van de ouderen op 8 mei 1943 op een niet eerder beschreven 'bejaardentransport' van Vught naar vernietigingskamp Sobibor werden gezet. Op 16 mei werden ze vergast.
Tijdens kleinere acties in Limburg zijn nog eens zestig personen weggevoerd, honderd mensen werden gearresteerd op hun onderduikadres. „Toch kent Limburg relatief meer overlevenden (57 procent) dan de rest van Nederland (25 procent). Daar hebben Annelies en ik een aantal verklaringen voorgevonden. De vele vrijstellingen tijdens de eerste twee acties redden het leven van veel mensen. Bovendien was Limburg de enige provincie waar ouderen tot april 1943 ongemoeid werden gelaten. Rond die tijd was al meer bekend over het lot van joden ná deportatie, waardoor meer mensen onderdoken."
Opvallend is ook dat onderduikers in Limburg een grotere kans hadden om te overleven (90 procent tegen 65/70 landelijk). „De Sicherheitspolizei was wellicht minder actief. Bovendien was er minder verraad. In de kleine, Limburgse gemeenschappen wist iedereen welwaar onderduikers zaten. Daar hield je je mond over." Volgens Van Rens is in sommige regio's bovendien fors meer geholpen bij het onderduiken. Voor het eerst heeft hij een schatting kunnen maken van het aantal onderduikers door talloze namenlijsten naast elkaar te leggen.
„Heerlen had bijvoorbeeld een bovengemiddeld groot aantal onderduikers dankzij een groepje gereformeerden. Zij zeiden dat het slecht was om joden te vervolgen en die denkwijze verspreidde zich als een olievlek. In de omgeving van Horst gebeurde iets soortgelijks, in Sittard juist het tegengestelde. Daar keek iedereen weg."
Met name de cijfers over de Limburgse overlevenden en de overlevingskansen van onderduikers zijn bijzonder, laat prof. dr. Johannes Houwink ten Cate weten. Hij is hoogleraar Holocaust en genocidenstudies aan de Universiteit van Amsterdam en senior onderzoeker bij het NIOD. „Nog niet eerder heeft iemand het geduld gehad om zo gedetailleerd te werk te gaan. Het is monnikenwerk geweest, waar tijd en intelligentie voor nodig is. Herman heeft gedegen onderzoek gedaan. Daar steek ik mijn hand voor in het vuur. Zijn werk geeft de slachtoffers van de Holocaust hun identiteit terug. Het is wachten op soortgelijke onderzoeken uit andere provincies. Dan kun je écht vergelijken."
Het echtpaar Van Rens kan uren vertellen over het onderzoek. „Het is onze missie om alles boven tafel te krijgen en naar buiten te brengen. De Holocaust is nog altijd actueel. De mensen die toen toekeken, leven nog. Het is iets dat doelbewust is gebeurd.
Je kunt geen parallellen trekken met wat nu gebeurt, maar wél argwanend kijken naar de huidige ontwikkelingen. Dan denk ik aan populisten als Geert Wilders. Hij is geen moordenaar en niet gewelddadig, maar stigmatiseert wel een groep in de samenleving.De mensen die op hem stemmen,doen dat niet omdat ze buitenlanders haten; zij willen betere zorg en een goed pensioenbeleid. Maar ze kennen Wilders' opvattingen over moslims en de islam goed. Ze nemen dat voor lief. Daar zie ik een overeenkomst met de NSDAP. Die partij deed ook veel beloften die de mensen aanspraken en daarom namen ze een beetje Jodenhaat voor lief. Het maakt dat ik de Holocaust de belangrijkste episode uit de geschiedenis vind. We kunnen het ons niet veroorloven het te vergeten."
Van Rens is nog op zoek naar informatie over de rol van de politie en bestuurders bij de deportatie van joden. Ook is hij nieuwsgierig naar vluchtverhalen van joden naar het buitenland. Informatie is welkom via alvrens<at>gmail.com of 046-4373358.
Paspoort
Herman van Rens (65) studeerde medicijnen aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij was van 1974 tot 2004 huisarts in Beek. In 2004 startte hij met een studie geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, in 2009 behaalde hij de master 'Holocaust en Genocidestudies'. Hij is verbonden aan het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) als onderzoeker.
Annelies van Rens-Wilms (65) studeerde aan de Pedac in Sittard. Van 1990 tot 2005 was zij docent in het speciaal onderwijs.
